Bir il əvvələ qədər bir çox qərb ölkələrində faiz dərəcələri 0.25 ilə -0.75 arasında dəyişirdi. Pandemiya və fevralın 24-ü başlayan Rusiya-Ukrayna müharibəsi səbəbilə qida və enerji qiymətlərinin artması ucbatından bir çox ölkənin Mərkəzi bankı bir-birinin ardınca faiz dərəcələrini artırmağa başladı. Ən başda isə ABŞ Mərkəzi bankı gəlirdi. FED faiz dərəcələrini bu il 5 addım üzrə artırmaqla sentyabr ayında 3.25 faizə çıxarmış oldu.
Pandemiya zamanı darboğazları aradan qaldırmaq üçün aktiv alışı (pul yumşaldılması) ilə bazara pul yeridən FED 2021-ci ilin sonunda bu siyasətə mərhələli şəkildə son verəcəklərini açıqlamışdı. 2018-ci ildən bəri ilk dəfə 2022-ci ilin mart ayında faiz artıran FED beləliklə yenidən ABŞ-a pul çəkməyə başladı. 2022-ci ilin mart ayında faiz dərəcəsini 25 bənd artıraraq 0.25-0.50 aralığına çatdıran FED may ayında dərəcələri 50, iyun və iyul aylarında isə ümumilikdə 150 bənd artırıb. Sentyabrın 21-də isə son faiz qərarını açıqlayan FED üçüncü dəfə ardıcıl olaraq 75 bənd artımla fond dərəcəsini 3.00-3.25 faizə qaldırdı.
Sədr Cerom Pauell qərardan sonra verdiyi açıqlamada inflyasiyanı 2 faiz hədəfinə çatdırmaqda qərarlı olduqlarını bildirib: "Qiymət sabitliyi olmadan hamımızın faydalana biləcəyimiz davamlı əmək bazarı şərtlərinə nail ola bilmərik" deyən Pauell əlavə faiz artımının məqsədəuyğun olacağını düşündüklərini də qeyd etdi.
Faiz artımına dair növbəti siqnal dolları daha da bahalaşdırdı. ABŞ valyutasının altı aparıcı valyuta (Avro, İsveçrə frankı, Yapon yeni, Kanada dolları, Britaniya funtu, İsveç kronu) qarşısında dəyərini izləyən dollar indeksi pik həddə yüksəldi. Cari ilə 96 səviyyəsində başlayan indeks 114-ü keçdi. Bazarlar ABŞ-ın faiz artımının gələn ilin ilk yarısında yavaş da olsa davam edəcəyini gözləyir. Bu isə, xüsusən də yaxın günlərə qədər ABŞ və Avropa arasında faiz dərəcələrində hər hansı fikir ayrılığını ön plana çıxardı ki, bu da onların sadəcə xəritədə fərqli yerlərdə olduqlarını, lakin yenə də eyni nöqtəyə çatmağa çalışdıqlarını göstərdi.
ABŞ Federal Ehtiyat Sisteminin inflyasiyanın qarşısını almaq üçün monetar sərtləşdirmə və aqressiv faiz artımı etdiyi bu günlərdə Avropa Mərkəzi Bankı (AMB) ABŞ-dan daha yüksək inflyasiya ehtimalı ilə bağlı çaşqınlıq yaşadı. FED-ə nəzərən Avropa Mərkəzi Bankının faiz artımını həm gecikdirməsi, həm də məhdud etməsinin, bir sözlə AMB-nin FED kimi aqressiv mövqe tutmamasının səbəbləri isə birincisi, Avro Bölgəsindəki iqtisadi kövrəklik və xüsusilə İtaliyanın yüksək borc səviyyəsi, ikincisi də bank rəhbərliyinin hələ də inflyasiyanın davamlı olacağına inanmamasıdır.
AMB iyulun 21-də faiz dərəcələrini 50 bənd artırıb. Bu, AMB-nin 2011-ci ildən bəri ilk faiz artımı idi. İyulun 12-də FED-in ard-arda uçot dərəcəsini artırması və AMB-nin bu müddət ərzində siyasət faizini sabit saxlamasının təsiri ilə dollar və avro bir-birinə bərabərləşdi. Sentyabrın 8-də isə Avropa Mərkəzi Bankı tarixində ilk dəfə olaraq faiz dərəcələrini 75 baza bəndi artırmağa qərar verərək 1.25%-ə yüksəltdi.
Bununla belə, rəhbərliyin fikrincə, əmtəə və enerji qiymətlərində baş verən artımlar müvəqqəti xarakter daşıyır və qısa müddətdə vəziyyət normallaşacaq. Avropanın tənəzzülə girməsi ehtimalının tədricən güclənməsi avro/dollar məzənnəsinin də dollar istiqamətində inkişaf etdiyini ortaya qoyur.
Böyük Britaniyada isə tənəzzül və inflyasiya narahatlıqları davam edərkən, İngiltərə Bankı sentyabrın 22-də ötən ilin dekabrından bəri yeddinci faiz artımını elan etdi. Bank avqust ayında 50 bəndlik artımla faizi 1.75-ə yüksəltdi ki, bu da İngiltərədə son 27 ilin ən böyük faiz artımı və 2008-ci ildən bəri ən yüksək faiz dərəcəsi oldu. Sentyabrın 22-də verilən qərarla dərəcələr 50 bənd artaraq 2.25%-ə yüksəldildi. Lakin bu faiz artımları ölkədəki narahatlığı aradan qaldırmaq üçün kifayət etmədi. Çünki Avropadakı kimi Britaniyadada da problem monetar deyil, struktur qaynaqlıdır.
Böyük Britaniya hökumətinin elan etdiyi vergi endirimlərinin artım və inflyasiya üzərində təzyiqləri artıracağından yaranan narahatlıq isə sterlinqin tarixi bir eniş yaşamasına səbəb oldu. İngiltərə Bankının (BOE) uzunmüddətli istiqrazlarda müvəqqəti alışlar edəcəyini açıqlaması sterlinqi bir qədər bahalaşdırsa da, bu uzun sürmədi. Sədr Beyli açıqlamasında bildirdi ki, mandatına uyğun olaraq, Pul Siyasəti Komitəsi inflyasiyanın ortamüddətli perspektivdə davamlı olaraq 2 faiz hədəfinə qaytarılması üçün faiz dərəcələrini lazımi qaydada tənzimləməkdən çəkinməyəcək.
Bazar isə artıq noyabr ayına qədər İngiltərə Bankının 200 əsas bəndlik faiz artımına proqnoz verməyə də başlayıb. Dolların möhkəmlənməsinə səbəb olan faktorlardan biri də Çinin iqtisadi tənəzzüldən çıxmaq üçün sentyabr ayında uçot dərəcəsini sabit saxlamasıdır. Bu, xüsusilə, Çin iqtisadiyyatında artımın yavaşlaması və ya hətta dayanması, sıfır COVID karantinləri fonunda tikinti iqtisadiyyatının həddindən artıq yüklənməsi, texnologiya sektoruna təzyiqlər və iqtisadi gücün həddindən artıq mərkəzləşdirilməsi kimi kök səbəblərin nəticəsidir.
Yaponiyada inflyasiya səviyyəsi 0.5%-dən 2.6%-ə yüksəlsə də, Avropa və ABŞ-dan xeyli geridə qaldığı görünür. Buna görə də Yaponiya Bankının da tezliklə siyasəti sərtləşdirməsi ehtimalı azdır. Ümumilikdə, sentyabr ayı faiz dəyişikliyi həyata keçirən 50-dən çox Mərkəzi bankın 40-a yaxını toplam 30.00 bəndə qədər faiz artımı həyata keçirdi ki, bunlardan ən yüksəyi Monqolustan (2.00) və Macarıstanda (1.25), ən aşağısı isə Polşa, Malaziya, Peru və Tailandda (0.25) qeydə alındı.
Azərbaycan da daxil olmaqla, Yaponiya, Çin, Brazilya, Ukrayna, Çexiya və Qazaxıstan kimi ölkələr uçot dərəcəsini sabit saxladığı halda, Türkiyə (-1.00), Rusiya və Angola (hər biri -0.50) kimi ölkələr faiz dərəcəsini aşağı endirdilər. Yekun olaraq, qeyd etmək lazımdır ki, Mərkəzi bankları başa düşmək üçün vacib nöqtə odur ki, onlar qiymət sabitliyi üçün uzun illər boyunca çətin qazanılmış reputasiyaları təhlükəyə atmaq istəmirlər. Onlar daxili inflyasiya və uzunmüddətli gözləntilərin qiymət sabitliyinə uyğun olmasını təmin etmək üçün uçot dərəcələri və digər bazar faiz dərəcələrindən hər hansı təsirdən asılı olmayaraq istifadə etmək istəyirlər.
Pünhan Musayev
SİTAT.İNFO